Η κατά Θεόν μελωδία και η λειτουργικότης της βυζαντινής ψαλμωδίας

Βασιλείου Καυκόπουλου, Πρωτοψάλτη-Καθηγητή

Η μουσική γλώσσα της Βυζαντινής μας Μουσικής για κανένα λόγο δεν αποτελεί –και δεν πρέπει να αποτελή– αυτοσκοπό για την Αγία μας Ορθόδοξο Εκκλησία, αλλά, βεβαίως, ένα από τα μέσα που διευκολύνουν την πραγμάτωση του μοναδικού σκοπού του κάθε πιστού, του καθενός μας δηλαδή, που είναι η επικοινωνία και ένωσή μας με τον Πανάγαθο Θεό.

Σέ προηγούμενο σημείωμά μας, μιλήσαμε για το «Αναντικατάστατον της Βυζαντινής Μουσικής και για τή διαχρονικότητά της». Ωστόσο όμως, για να επιμείνη κάποιος σ’ αυτό (το αναντικατάστατον) θα πρέπη να θέση τή Μουσική σε θεολογική και εκκλησιολογική ...ζυγαριά! 

Διότι, αν η Βυζαντινή Μουσική δεν διαθέτη λειτουργικότητα, τότε δεν μάς είναι και τόσο χρήσιμη, παρά το γεγονός ότι είναι μιά θαυμάσια τέχνη και περισπούδαστη επιστήμη.

Οι Άγιοι Πατέρες, λοιπόν, οι οποίοι εμβαθύνουν και εις το θέμα του σκοπού της υπάρξεως της Εκκλησιαστικής Μουσικής, ορθοδόξως το ερμηνεύουν «με τάς νεύσεις του Αγίου Πνεύματος», όπως γράφει ο π. Καλλίστρατος Λυράκης, και ασφαλίζουν κατ’ αυτόν τον τρόπο και προφυλάσσουν σθεναρώς και αυτό το κομμάτι της λατρευτικής παραδόσεώς μας.

Έτσι ο Μέγας Βασίλειος –αντιλαμβανόμενος την βαρύτατη ασθένεια που έχει πλέον κληρονομήσει ο μεταπτωτικός άνθρωπος, ως προς την αποδοχή των θείων νοημάτων–παραβάλλει την ψαλμωδία με το μέλι, με το οποίο αλείφουν τα χείλη του ποτηρίου, το οποίο περιέχει κάποιο θεραπευτικό φάρμακο, έτσι ώστε να γίνεται αυτό πιό ευπρόσδεκτο από τον ασθενή. 

Κατ’ αυτόν τον τρόπον, λέγει ο Μεγάλος Φωστήρ της Εκκλησίας μας, οι πνευματικές αλήθειες διδάσκονται μελωδικώς, για να ελκύσουν την ψυχή του πιστού στην αποδοχή του διδακτικού νοήματος του ύμνου και να επιτύχουν την εξύψωσή της προς τον Θεόν.

Ο προαναφερθείς λόγιος Αρχιμανδρίτης π. Καλλίστρατος Λυράκης σημειώνει: «Τό γλυκύ και τερπνόν της Βυζαντινής Μουσικής απομακρύνει την αίσθησιν του κόπου –τον οποίον αποστρέφεται η ζυμωμένη με την ραθυμίαν ύπαρξις του ανθρώπου–, με αποτέλεσμα την πρόθυμον ακρόασιν των ύμνων και τροπαρίων».


Αλλά να σημειώσουμε ότι, όπως τονίζει ο Ιερός Χρυσόστομος, «Θεού το δώρον» της Μουσικής «προς την ανθρωπίνην ασθένειαν».

Αλλά και πάλι ο Μ. Βασίλειος λέγει ότι το Πανάγιον Πνεύμα «ένωσε τα θεία λόγια των ψαλτικών με την ηπίαν και προσηνή εις την ακοήν μας μελωδίαν, με σκοπόν την ωφέλειάν μας»: «Τό Πνεύμα το Άγιον το εκ της μελωδίας τερπνόν τοίς δόγμασιν εγκατέμειξεν, ίνα τώ προσηνή και λείω της ακοής το εκ των λόγων ωφέλιμον λανθανόντως υποδεξόμεθα». Καί προσθέτει ακόμη ο Ιεράρχης Μ. Βασίλειος, ότι με την θεόπνευστον μουσικήν και μελωδίαν «μάλλον πως εντυπούται ταίς ψυχαίς τα διδάγματα», δηλαδή περισσότερον εντυπώνονται και χαράσσονται βαθιά εις την ψυχήν μας τα διδάγματα.


Ο Μέγας Αθανάσιος λέγει ότι «Διά τον Θεόν η μελωδία δεν ευρίσκεται εις την καλλιφωνίαν, αλλά εις την αταραξίαν –την απαλλαγήν από τα ποικίλα πάθη– του έσω ανθρώπου, η οποία εξωτερικεύεται με την αρμονίαν της ψαλτικής».

«Εις αυτό εξ άλλου το σημείον –υπογραμμίζει και πάλι ο π. Λυράκης– στοχεύει η Βυζαντινή Μουσική και αυτό την διαφοροποιεί από οιονδήποτε άλλο μουσικόν άκουσμα». 

Μέ την μελωδικότητά της θέλει να εκφράση, να ανεβάση και να αναπλάση τον πιστόν. Διαφορετικά καταντά μιά ανωφελής τέρψις.


Παρατηρεί, επίσης, ο Μ. Αθανάσιος: «Τό ότι λέγονται με μελωδικόν τρόπον τα ψαλτικά δεν αποτελεί φροντίδα για την καλλιέργειαν της καλλιφωνίας· η γνησία μελωδία είναι απόδειξις της αρμονίας των λογισμών της ψυχής. Καί υποστηρίζομεν την παραπάνω θέσιν, διότι η μελωδική ανάγνωσις των ψαλτικών είναι –πρέπει να είναι– εικών και τύπος της εσωτερικής αταραξίας και γαληνιαίας ψυχικής καταστάσεως. Όταν όμως δεν συμβαίνη αυτή η θεοφιλής σύζευξις, τότε, αυτοί οι οποίοι ψάλλουν τάς θείας ωδάς δεν ψάλλουν συνετώς και θεαρέστως· απλώς ευχαριστούν την ακοήν των».

Θά τελειώσω τούτη την αναφορά λέγοντας –και μάλιστα με πολύ πόνο ψυχής– ότι η λειτουργικότητα της Βυζαντινής Μουσικής τα τελευταία χρόνια ευρίσκεται σε πολύ μεγάλο κίνδυνο και μάλιστα από κάποιους ...διακόνους της που επαναστατικώ δικαίω θέλουν να επαναφέρουν τα παλαιά σημαδόφωνα με τις «χίλιες δυό εξηγήσεις» με αποτέλεσμα τραγικό και οδυνηρό να διακυβεύεται η πολυπόθητος ΚΑΤΑ ΘΕΟΝ ΜΕΛΩΔΙΑ! 

Προσοχή, λοιπόν, στα κλασσικά μαθήματα και απλά μελουργήματα, που μόνον αυτά δημιουργούν κατάνυξη και προσευχητική διάθεση.