Ο σταυρός του καθενός μας, κι ο Σταυρός του Χριστού
Αγίου Ιγνατίου Μπριαντσιανίνωφ
Ο Κύριος είπε στους μαθητές Του: «Ει τις θέλει οπίσω μου ελθείν, απαρνησάσθω εαυτόν και αράτω τον σταυρόν αυτού και ακολουθείτω μοι» (Ματθ. ιστ΄ 24).
Τί σημαίνει «ο σταυρός του καθενός μας»; Και γιατί αυτό «ο σταυρός του καθενός μας», δηλαδή ο ιδιαίτερος σταυρός του κάθε ανθρώπου, ονομάζεται συνάμα και «σταυρός του Χριστού»;
Ο σταυρός του καθενός μας είναι οι θλίψεις και τα βάσανα της γήινης ζωής, που για τον κάθε άνθρωπο είναι δικά του.
Ο σταυρός του καθενός μας είναι η νηστεία, η αγρυπνία και άλλα ευλαβή κατορθώματα, με τα οποία ταπεινώνεται η σάρκα και υποτάσσεται στο πνεύμα. Τα κατορθώματα αυτά πρέπει να είναι ανάλογα με τις δυνάμεις του καθενός και στον κάθε άνθρωπο είναι δικά του.
Ο σταυρός του καθενός μας είναι τα αμαρτωλά ασθενήματα, ή πάθη, που – στον κάθε άνθρωπο – είναι δικά του! Με άλλα απ’ αυτά τα πάθη γεννιόμαστε και μ’ άλλα μολυνόμαστε στην πορεία του γήινου βίου μας.
Ο σταυρός του Χριστού είναι η διδασκαλία του Χριστού.
Μάταιος και άκαρπος είναι «ο σταυρός του καθενός μας» – όσο βαρύς κι αν είναι – αν δεν μεταμορφωθεί σε «σταυρό του Χριστού» με το ν’ ακλουθούμε τον Χριστό.
«Ο σταυρός του καθενός μας», για τον μαθητή του Χριστού γίνεται «σταυρός του Χριστού», γιατί ο μαθητής του Χριστού είναι στερρά πεπεισμένος, ότι πάνω απ’ αυτόν (τον μαθητή) αγρυπνάει ακοίμητος ο Χριστός, ότι ο Χριστός επιτρέπει να του έρθουν θλίψεις σαν μια αναγκαία και αναπόφευκτη προϋπόθεση της χριστιανικής πίστεως, ότι καμιά θλίψη δεν θα τον πλησίαζε, αν δεν το είχε επιτρέψει ο Χριστός, κι ότι με τις θλίψεις που του συμβαίνουν, ο Χριστιανός γίνεται οικείος του Χριστού και καθίσταται κοινωνός της μοίρας Του στη γη και, για τον λόγο αυτό, και στον ουρανό.
«Ο σταυρός του καθενός μας» γίνεται για τον μαθητή του Χριστού «σταυρός του Χριστού», γιατί ο αληθινός μαθητής του Χριστού σέβεται και θεωρεί την τήρηση των εντολών του Χριστού σαν τον μόνο σκοπό της ζωής του. Αυτές οι πανίερες εντολές γίνονται γι’ αυτόν σταυρός, πάνω στον οποίο συνεχώς σταυρώνει τον παλαιό άνθρωπο «συν τοις παθήμασι και ταις επιθυμίαις» του (Γαλ. ε΄ 24).
Απ’ αυτά είναι φανερό γιατί, για να λάβουμε τον σταυρό μας, είναι ανάγκη ν’ απαρνηθούμε προηγουμένως τον εαυτό μας μέχρι και ν’ απολέσουμε ακόμα τη ζωή μας.
Τόσο βαθιά και τόσο πολύ έχει συνηθίσει στην αμαρτία και οικειώθηκε σ’ αυτήν η πεσμένη στην αμαρτία φύση μας, που ο Λόγος του Θεού δεν παύει να αποκαλεί αυτή τη φύση ψυχή του πεπτωκότος ανθρώπου.
Για να δεχτούμε τον σταυρό στους ώμους μας, πρέπει πρώτα να πάψουμε να ικανοποιούμε το σώμα στις ιδιότροπές του επιθυμίες παρέχοντάς του μονάχα ό,τι είναι αναγκαίο για την ύπαρξή του· πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η αλήθεια μας είναι ένα σκληρότατο ψέμα μπροστά στο Θεό και η λογική μας είναι μια τέλεια ανοησία· τέλος, αφού παραδοθούμε στο Θεό μ’ όλη τη δύναμη της πίστης μας και ριχτούμε στη μελέτη του Ευαγγελίου, πρέπει να απαρνηθούμε το δικό μας θέλημα.
Όποιος πραγμάτωσε μια τέτοια απάρνηση του εαυτού του είναι ικανός να λάβει τον σταυρό του. Με υπακοή και υποταγή στο Θεό και επικαλούμενος τη βοήθειά Του για να ενισχυθεί έναντι της αδυναμίας του, κοιτάει δίχως φόβο και αμηχανία τη θλίψη που προσεγγίζει, προετοιμάζεται μεγαλόψυχα και γενναία να την υπομείνει, ελπίζει ότι μέσω αυτής της θλίψεως θα γίνει κοινωνός και συμμέτοχος των παθών του Χριστού και φτάνει τη μυστική ομολογία του Χριστού, όχι μόνο με το νου και την καρδιά του, αλλά και με την ίδια την πράξη, την ίδια τη ζωή του.
Ο σταυρός είναι και παραμένει βαρύς και καταθλιπτικός, ενόσω παραμένει ο σταυρός μας. Όταν όμως μεταμορφωθεί σε σταυρό του Χριστού, τότε γίνεται ασυνήθιστα ελαφρός. «Ο ζυγός μου», είπε ο Κύριος, «χρηστός και το φορτίον μου ελαφρόν έστιν» (Ματθ. ια΄ 30).
Ο μαθητής του Χριστού λαμβάνει τον σταυρό στους ώμους του, όταν παραδέχεται πως είναι άξιος των θλίψεων που η Πρόνοια του Θεού του καταπέμπει.
Ο μαθητής του Χριστού τότε φέρει και υπομένει τον σταυρό του σωστά όταν αναγνωρίζει ότι είναι ακριβώς εκείνες οι θλίψεις που του στάλθηκαν και όχι άλλες, που είναι αναγκαίες για την εν Χριστώ μόρφωσή του και τη σωτηρία του.
Τότε φέρουμε καρτερικά τον σταυρό μας, όταν αληθινά αντιλαμβανόμαστε και αναγνωρίζουμε το αμάρτημά μας. Σ’ αυτή τη συναίσθηση του αμαρτήματός μας δεν υπάρχει καμιά αυταπάτη. Ωστόσο, οποίος παραδέχεται τον εαυτό του αμαρτωλό και ταυτόχρονα γογγύζει και μοιρολογεί από το ύψος του σταυρού του αποδεικνύει μ’ αυτό ότι με το να παραδέχεται την αμαρτία του επιφανειακά κολακεύει μονάχα τον εαυτό του και τον ξεγελά.
Το να υπομένουμε καρτερικά τον σταυρό μας αποτελεί αληθινή μετάνοια
Εσύ, αδελφέ, που είσαι σταυρωμένος στον σταυρό, εξομολογήσου στον Κύριο μέσα στη δικαιοσύνη και τη χρηστότητα των κριμάτων Του. Με την αυτοκατάκριση δικαίωσε την κρίση του Θεού και θα λάβεις άφεση των αμαρτιών σου.
Εσύ, που είσαι σταυρωμένος στον σταυρό, γνώρισε τον Χριστό – και θα σου ανοιχτεί η πύλη του Παραδείσου.
Από τον σταυρό σου δοξολόγησε τον Κύριο, αποκρούοντας από τον εαυτό σου κάθε λογισμό μεμψιμοιρίας και γογγυσμού, απορρίπτοντάς τον σαν έγκλημα και σαν βλασφημία εναντίον του Θεού.
Από την κορυφή του σταυρού σου ευχαρίστησε τον Κύριο για την ανεκτίμητη δωρεά, για τον σταυρό σου, για το πολύτιμο προνόμιο σου, το προνόμιο να μιμείσαι τον Χριστό με τα βάσανα και το μαρτύριό σου.
Από τον σταυρό, όπου είσαι σταυρωμένος, θεολόγησε, γιατί ο σταυρός είναι το αληθινό και μόνο σχολειό, φυλακτήριο και αγία τράπεζα της αληθινής Θεολογίας. Έξω από τον σταυρό, δίχως τον σταυρό, δεν υπάρχει ζώσα γνώση Χριστού.
Μην αναζητάς τη χριστιανική τελείωση στις ανθρώπινες αρετές. Εκεί δεν υπάρχει αυτή η τελείωση· αυτή είναι κρυμμένη στον σταυρό του Χριστού.
Ο σταυρός του καθενός μετατρέπεται σε σταυρό του Χριστού, όταν ο μαθητής του Χριστού φέρει τον σταυρό του με ενεργό τη συναίσθηση της αμαρτωλότητάς του, που έχει ανάγκη κολασμού, όταν φέρει τον σταυρό του με ευχαριστία προς τον Χριστό και με δοξολόγησή Του. Σαν αποτέλεσμα αυτής της δοξολογίας και ευχαριστίας μέσα στον βασανισμένο άνθρωπο εμφανίζεται η πνευματική παρηγοριά· η ευχαριστία και η δοξολογία αυτή γίνονται πλουσιότατη πηγή ασύλληπτης και αιώνιας χαράς, που ξεπηδάει με χάρη από την καρδιά, ξεχύνεται στην ψυχή και στο ίδιο το σώμα.
Ο σταυρός του Χριστού, μονάχα στην εξωτερική του όψη, για τους σαρκικούς οφθαλμούς, είναι πεδίο και χώρος σκληρός και δύσκολος.
Για τον μαθητή του Χριστού, που Τον ακολουθεί, ο σταυρός είναι πεδίο και χώρος ύψιστης πνευματικής ηδονής και απολαύσεως. Τόσο μεγάλη είναι αυτή η ηδονή και απόλαυση, ώστε η θλίψη πνίγεται και σβήνει ολότελα από την απόλαυση και ο μαθητής του Χριστού, που τον ακολουθεί, αισθάνεται μονάχα ηδονή στο μέσο και των πιο σκληρών βασάνων.
Έλεγε η νεαρή Μαύρα στον νεαρό σύζυγό της Τιμόθεο, ο οποίος υπέμενε φοβερά βασανιστήρια και πόνους και την καλούσε να δεχτεί κι εκείνη το μαρτύριο: «Φοβούμαι, αδελφέ μου, μήπως τρομάξω, όταν θα δω τα φοβερά βασανιστήρια και τον εξοργισμένο ηγεμόνα μήπως αποκάμω σε καρτερία και υποκύψω εξαιτίας της νεανικής μου ηλικίας».
Τί σημαίνει «ο σταυρός του καθενός μας»; Και γιατί αυτό «ο σταυρός του καθενός μας», δηλαδή ο ιδιαίτερος σταυρός του κάθε ανθρώπου, ονομάζεται συνάμα και «σταυρός του Χριστού»;
Ο σταυρός του καθενός μας είναι οι θλίψεις και τα βάσανα της γήινης ζωής, που για τον κάθε άνθρωπο είναι δικά του.
Ο σταυρός του καθενός μας είναι η νηστεία, η αγρυπνία και άλλα ευλαβή κατορθώματα, με τα οποία ταπεινώνεται η σάρκα και υποτάσσεται στο πνεύμα. Τα κατορθώματα αυτά πρέπει να είναι ανάλογα με τις δυνάμεις του καθενός και στον κάθε άνθρωπο είναι δικά του.
Ο σταυρός του καθενός μας είναι τα αμαρτωλά ασθενήματα, ή πάθη, που – στον κάθε άνθρωπο – είναι δικά του! Με άλλα απ’ αυτά τα πάθη γεννιόμαστε και μ’ άλλα μολυνόμαστε στην πορεία του γήινου βίου μας.
Ο σταυρός του Χριστού είναι η διδασκαλία του Χριστού.
Μάταιος και άκαρπος είναι «ο σταυρός του καθενός μας» – όσο βαρύς κι αν είναι – αν δεν μεταμορφωθεί σε «σταυρό του Χριστού» με το ν’ ακλουθούμε τον Χριστό.
«Ο σταυρός του καθενός μας», για τον μαθητή του Χριστού γίνεται «σταυρός του Χριστού», γιατί ο μαθητής του Χριστού είναι στερρά πεπεισμένος, ότι πάνω απ’ αυτόν (τον μαθητή) αγρυπνάει ακοίμητος ο Χριστός, ότι ο Χριστός επιτρέπει να του έρθουν θλίψεις σαν μια αναγκαία και αναπόφευκτη προϋπόθεση της χριστιανικής πίστεως, ότι καμιά θλίψη δεν θα τον πλησίαζε, αν δεν το είχε επιτρέψει ο Χριστός, κι ότι με τις θλίψεις που του συμβαίνουν, ο Χριστιανός γίνεται οικείος του Χριστού και καθίσταται κοινωνός της μοίρας Του στη γη και, για τον λόγο αυτό, και στον ουρανό.
«Ο σταυρός του καθενός μας» γίνεται για τον μαθητή του Χριστού «σταυρός του Χριστού», γιατί ο αληθινός μαθητής του Χριστού σέβεται και θεωρεί την τήρηση των εντολών του Χριστού σαν τον μόνο σκοπό της ζωής του. Αυτές οι πανίερες εντολές γίνονται γι’ αυτόν σταυρός, πάνω στον οποίο συνεχώς σταυρώνει τον παλαιό άνθρωπο «συν τοις παθήμασι και ταις επιθυμίαις» του (Γαλ. ε΄ 24).
Απ’ αυτά είναι φανερό γιατί, για να λάβουμε τον σταυρό μας, είναι ανάγκη ν’ απαρνηθούμε προηγουμένως τον εαυτό μας μέχρι και ν’ απολέσουμε ακόμα τη ζωή μας.
Τόσο βαθιά και τόσο πολύ έχει συνηθίσει στην αμαρτία και οικειώθηκε σ’ αυτήν η πεσμένη στην αμαρτία φύση μας, που ο Λόγος του Θεού δεν παύει να αποκαλεί αυτή τη φύση ψυχή του πεπτωκότος ανθρώπου.
Για να δεχτούμε τον σταυρό στους ώμους μας, πρέπει πρώτα να πάψουμε να ικανοποιούμε το σώμα στις ιδιότροπές του επιθυμίες παρέχοντάς του μονάχα ό,τι είναι αναγκαίο για την ύπαρξή του· πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η αλήθεια μας είναι ένα σκληρότατο ψέμα μπροστά στο Θεό και η λογική μας είναι μια τέλεια ανοησία· τέλος, αφού παραδοθούμε στο Θεό μ’ όλη τη δύναμη της πίστης μας και ριχτούμε στη μελέτη του Ευαγγελίου, πρέπει να απαρνηθούμε το δικό μας θέλημα.
Όποιος πραγμάτωσε μια τέτοια απάρνηση του εαυτού του είναι ικανός να λάβει τον σταυρό του. Με υπακοή και υποταγή στο Θεό και επικαλούμενος τη βοήθειά Του για να ενισχυθεί έναντι της αδυναμίας του, κοιτάει δίχως φόβο και αμηχανία τη θλίψη που προσεγγίζει, προετοιμάζεται μεγαλόψυχα και γενναία να την υπομείνει, ελπίζει ότι μέσω αυτής της θλίψεως θα γίνει κοινωνός και συμμέτοχος των παθών του Χριστού και φτάνει τη μυστική ομολογία του Χριστού, όχι μόνο με το νου και την καρδιά του, αλλά και με την ίδια την πράξη, την ίδια τη ζωή του.
Ο σταυρός είναι και παραμένει βαρύς και καταθλιπτικός, ενόσω παραμένει ο σταυρός μας. Όταν όμως μεταμορφωθεί σε σταυρό του Χριστού, τότε γίνεται ασυνήθιστα ελαφρός. «Ο ζυγός μου», είπε ο Κύριος, «χρηστός και το φορτίον μου ελαφρόν έστιν» (Ματθ. ια΄ 30).
Ο μαθητής του Χριστού λαμβάνει τον σταυρό στους ώμους του, όταν παραδέχεται πως είναι άξιος των θλίψεων που η Πρόνοια του Θεού του καταπέμπει.
Ο μαθητής του Χριστού τότε φέρει και υπομένει τον σταυρό του σωστά όταν αναγνωρίζει ότι είναι ακριβώς εκείνες οι θλίψεις που του στάλθηκαν και όχι άλλες, που είναι αναγκαίες για την εν Χριστώ μόρφωσή του και τη σωτηρία του.
Τότε φέρουμε καρτερικά τον σταυρό μας, όταν αληθινά αντιλαμβανόμαστε και αναγνωρίζουμε το αμάρτημά μας. Σ’ αυτή τη συναίσθηση του αμαρτήματός μας δεν υπάρχει καμιά αυταπάτη. Ωστόσο, οποίος παραδέχεται τον εαυτό του αμαρτωλό και ταυτόχρονα γογγύζει και μοιρολογεί από το ύψος του σταυρού του αποδεικνύει μ’ αυτό ότι με το να παραδέχεται την αμαρτία του επιφανειακά κολακεύει μονάχα τον εαυτό του και τον ξεγελά.
Το να υπομένουμε καρτερικά τον σταυρό μας αποτελεί αληθινή μετάνοια
Εσύ, αδελφέ, που είσαι σταυρωμένος στον σταυρό, εξομολογήσου στον Κύριο μέσα στη δικαιοσύνη και τη χρηστότητα των κριμάτων Του. Με την αυτοκατάκριση δικαίωσε την κρίση του Θεού και θα λάβεις άφεση των αμαρτιών σου.
Εσύ, που είσαι σταυρωμένος στον σταυρό, γνώρισε τον Χριστό – και θα σου ανοιχτεί η πύλη του Παραδείσου.
Από τον σταυρό σου δοξολόγησε τον Κύριο, αποκρούοντας από τον εαυτό σου κάθε λογισμό μεμψιμοιρίας και γογγυσμού, απορρίπτοντάς τον σαν έγκλημα και σαν βλασφημία εναντίον του Θεού.
Από την κορυφή του σταυρού σου ευχαρίστησε τον Κύριο για την ανεκτίμητη δωρεά, για τον σταυρό σου, για το πολύτιμο προνόμιο σου, το προνόμιο να μιμείσαι τον Χριστό με τα βάσανα και το μαρτύριό σου.
Από τον σταυρό, όπου είσαι σταυρωμένος, θεολόγησε, γιατί ο σταυρός είναι το αληθινό και μόνο σχολειό, φυλακτήριο και αγία τράπεζα της αληθινής Θεολογίας. Έξω από τον σταυρό, δίχως τον σταυρό, δεν υπάρχει ζώσα γνώση Χριστού.
Μην αναζητάς τη χριστιανική τελείωση στις ανθρώπινες αρετές. Εκεί δεν υπάρχει αυτή η τελείωση· αυτή είναι κρυμμένη στον σταυρό του Χριστού.
Ο σταυρός του καθενός μετατρέπεται σε σταυρό του Χριστού, όταν ο μαθητής του Χριστού φέρει τον σταυρό του με ενεργό τη συναίσθηση της αμαρτωλότητάς του, που έχει ανάγκη κολασμού, όταν φέρει τον σταυρό του με ευχαριστία προς τον Χριστό και με δοξολόγησή Του. Σαν αποτέλεσμα αυτής της δοξολογίας και ευχαριστίας μέσα στον βασανισμένο άνθρωπο εμφανίζεται η πνευματική παρηγοριά· η ευχαριστία και η δοξολογία αυτή γίνονται πλουσιότατη πηγή ασύλληπτης και αιώνιας χαράς, που ξεπηδάει με χάρη από την καρδιά, ξεχύνεται στην ψυχή και στο ίδιο το σώμα.
Ο σταυρός του Χριστού, μονάχα στην εξωτερική του όψη, για τους σαρκικούς οφθαλμούς, είναι πεδίο και χώρος σκληρός και δύσκολος.
Για τον μαθητή του Χριστού, που Τον ακολουθεί, ο σταυρός είναι πεδίο και χώρος ύψιστης πνευματικής ηδονής και απολαύσεως. Τόσο μεγάλη είναι αυτή η ηδονή και απόλαυση, ώστε η θλίψη πνίγεται και σβήνει ολότελα από την απόλαυση και ο μαθητής του Χριστού, που τον ακολουθεί, αισθάνεται μονάχα ηδονή στο μέσο και των πιο σκληρών βασάνων.
Έλεγε η νεαρή Μαύρα στον νεαρό σύζυγό της Τιμόθεο, ο οποίος υπέμενε φοβερά βασανιστήρια και πόνους και την καλούσε να δεχτεί κι εκείνη το μαρτύριο: «Φοβούμαι, αδελφέ μου, μήπως τρομάξω, όταν θα δω τα φοβερά βασανιστήρια και τον εξοργισμένο ηγεμόνα μήπως αποκάμω σε καρτερία και υποκύψω εξαιτίας της νεανικής μου ηλικίας».
Ο μάρτυρας Τιμόθεος της απάντησε τότε: «Έλπιζε στον Κύριο μας Ιησού Χριστό και τα βασανιστήρια θα είναι για σένα λάδι, που ξεχύνεται επάνω στο σώμα σου και πνεύμα δρόσου στα κόκκαλα σου, που θα ανακουφίζει όλες σου τις ασθένειες».
Ο σταυρός είναι η ισχύς και η δόξα όλων των απ’ αιώνος Άγιων.
Ο σταυρός είναι ιατήρας των παθών, εξολοθρευτής των δαιμόνων.
Θανάσιμος είναι ο σταυρός για εκείνους, που τον σταυρό τους δεν τον μεταμόρφωσαν σε σταυρό του Χριστού, που από τον σταυρό τους γογγύζουν κατά της Πρόνοιας του Θεού, για εκείνους που τον μέμφονται και τον βλασφημούν και παραδίδονται στην απελπισία και την απόγνωση. Οι αμαρτωλοί, που δεν εξομολογούνται και δεν μετανοούν, πεθαίνουν πάνω στον σταυρό τους με θάνατο αιώνιο και με το να μην υπομένουν καρτερικά αποστερούνται την αληθινή ζωή, τη ζωή μέσα στον Θεό. Τους αποκαθηλώνουν από τον σταυρό τους, για να κατέβουν σαν ψυχές στον αιώνιο τάφο, στις φυλακές του άδη.
Ο σταυρός του Χριστού ανυψώνει από τη γη τον μαθητή του Χριστού που είναι σταυρωμένος επάνω του. Ο μαθητής του Χριστού, που είναι σταυρωμένος πάνω στον σταυρό του, φρονεί τα άνω, με τον νου και την καρδιά του ζει στον ουρανό και καθορά τα μυστήρια του Αγίου Πνεύματος εν Χριστώ Ιησού τω Κυρίω ημών.
Ο σταυρός είναι η ισχύς και η δόξα όλων των απ’ αιώνος Άγιων.
Ο σταυρός είναι ιατήρας των παθών, εξολοθρευτής των δαιμόνων.
Θανάσιμος είναι ο σταυρός για εκείνους, που τον σταυρό τους δεν τον μεταμόρφωσαν σε σταυρό του Χριστού, που από τον σταυρό τους γογγύζουν κατά της Πρόνοιας του Θεού, για εκείνους που τον μέμφονται και τον βλασφημούν και παραδίδονται στην απελπισία και την απόγνωση. Οι αμαρτωλοί, που δεν εξομολογούνται και δεν μετανοούν, πεθαίνουν πάνω στον σταυρό τους με θάνατο αιώνιο και με το να μην υπομένουν καρτερικά αποστερούνται την αληθινή ζωή, τη ζωή μέσα στον Θεό. Τους αποκαθηλώνουν από τον σταυρό τους, για να κατέβουν σαν ψυχές στον αιώνιο τάφο, στις φυλακές του άδη.
Ο σταυρός του Χριστού ανυψώνει από τη γη τον μαθητή του Χριστού που είναι σταυρωμένος επάνω του. Ο μαθητής του Χριστού, που είναι σταυρωμένος πάνω στον σταυρό του, φρονεί τα άνω, με τον νου και την καρδιά του ζει στον ουρανό και καθορά τα μυστήρια του Αγίου Πνεύματος εν Χριστώ Ιησού τω Κυρίω ημών.
«Ει τις θέλει οπίσω μου ελθείν», είπε ο Κύριος, «απαρνησάσθω εαυτόν και αράτω τον σταυρόν αυτού και ακολουθείτω μοι».
(«Ασκητικές Εμπειρίες», τ. Α΄. Μετάφραση από τα ρωσικά: Χαράλαμπος Ασσιώτης, Θεολόγος. Από το περιοδικό «Ορθόδοξη Μαρτυρία», εκδ. Παγκυπρίου συλλόγου Ορθοδόξου Παραδόσεως, Οι φίλοι του Αγ. Όρους.)
