Η ανάλυση της εικόνας των Χριστουγέννων

Μέσα στο εορτολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας, ξεχωρίζει η εορτή της του Χριστού Γεννήσεως. Κατά τον Αγ. Ιωάννη τον Χρυσόστομο, η εορτή των Χριστουγέννων είναι «η Μητρόπολη πασών των εορτών». Εορτάζουμε τη γέννηση Εκείνου που έδωσε τη ζωή Του για την άφεση των αμαρτιών μας.

Από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας της πρώτης Εκκλησίας, ανάγκη του ανθρώπου ήταν η ζωγραφική στους τοίχους των κατακομβών και, αργότερα, των Εκκλησιών. Στους επόμενους αιώνες, φιλοτεχνούνται και οι πρώτες φορητές εικόνες. Λέγεται ότι οι εικόνες είναι τα βιβλία των αγράμματων ανθρώπων. 

Έχουμε τη δυνατότητα, κοιτάζοντας την εικόνα των Χριστουγέννων να γνωρίζουμε τα βασικά σημεία της εορτής. Δεν ενδιαφέρει τον αγιογράφο να αναπαραστήσει ένα γεγονός που γίνεται σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, αλλά να αποδώσει τη σημασία για το ανθρώπινο γένος.

Η εικόνα των Χριστουγέννων είναι αρκετά σημαντική, καθώς προσπαθεί να εικονίσει το ανεκλάλητο μυστήριο της ενσάρκωσης του Υιού του Θεού. Για πρώτη φορά, υπάρχει ένωση του κτιστού με το άκτιστο, ο άνθρωπος με το Θεό. Όλος ο κόσμος, στην εικόνα της Γεννήσεως, μετέχει στο σημαντικό αυτό γεγονός· ζώα, άνθρωποι, άγγελοι κλπ.

Στα πρώτα χρόνια, η εικόνα της Γεννήσεως περιλάμβανε τη Θεοτόκο, το Βρέφος και τη φάτνη με τα ζώα. Στο διάβα των αιώνων, αρκετές προσθήκες θα γίνουν στην εικόνα, φτάνοντας τον 9ο αι. να υπάρξει η μονιμότητα της παράστασης.

Η Θεοτόκος κατέχει κεντρική θέση στην παράσταση της Γεννήσεως. Άλλωστε, η Θεοτόκος ήταν αυτή που πρωταγωνίστησε στην ενσάρκωση και στο θέλημα του Θεού. Στα στιχηρά του εσπερινού της εορτής, ο ιερός Υμνωδός αναφέρει όλα τα κτίσματα την ευχαριστία που οφείλουν στο Θεό· το ανθρώπινο γένος έδωσε την Παναγία στο Θεό για την εκπλήρωση της ενσάρκωσης[1].

Υπάρχουν δύο τύποι απεικόνισης της Παναγίας στην εικόνα της Γεννήσεως. Στην πρώτη, η Θεοτόκος εικονίζεται ξαπλωμένη με εμφανή τα σημάδια της κούρασης στο πρόσωπο από τη γέννα, διότι έπρεπε να καταπολεμηθεί η αίρεση του δοκητισμού, σύμφωνα με την οποία ο Χριστός ήταν τέλειος Θεός και δεν είχε σώμα· το σώμα ήταν φαινομενικό[2]. 

Σε αυτήν, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ανθρώπινη φύση που είχε ο Χριστός. Ο παρών τύπος εικόνας απαντάται στη Δύση περισσότερο από την Ανατολή.

Αντίθετα, στο δεύτερο τύπο απεικόνισης, η Παναγία κάθεται μπροστά από τη φάτνη που είναι ο Χριστός και έχει ήρεμο βλέμμα. Σε αυτή την περίπτωση με το ήρεμο βλέμμα της Παναγίας, καταδεικνύεται η ανώδυνη γέννηση του Χριστού από την αειπάρθενο Παναγία.

Επίσης, έπρεπε να καταπολεμηθεί η αίρεση του Νεστοριανισμού η οποία δίδασκε τα δύο πρόσωπα του Χριστού (άλλο του Θεού Λόγου και άλλο του ανθρώπου) και παρουσίαζε την Παναγία ως Χριστοτόκο και όχι ως Θεοτόκο. Ο συγκεκριμένος τύπος εικόνας συναντάται στην Ανατολή (Συρία κλπ.) (6ος κ.εξ.) περισσότερο γιατί χρειαζόταν να καταπολεμηθεί η αίρεση του Νεστοριανισμού.

Επιπρόσθετα, η γνωστή στάση της Παναγίας ως γονυπετής παρουσιάζεται πολύ αργότερα. Ο πρώτος που εικονίζει την Παναγία με τη συγκεκριμένη στάση είναι ο Θεοφάνης ο Κρης το 1546 στη Μονή Σταυρονικήτα. Η επίδραση αυτού του τύπου προέρχεται από τη Δύση, όπου υπάρχει η εικονογραφία της Προσκυνήσεως του Βρέφους. Σε εκείνη την εικόνα, η Παναγία είναι, και πάλι, γονυπετής με τα χέρια ενωμένα στις παλάμες ή υψωμένα (σε μορφή δέησης).

«Παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός» εικονίζεται ο Χριστός, μέσα στη φάτνη και σπαργανωμένος. Το νόημα αυτής της απεικόνισης είναι να δείξει ότι ο Χριστός έχει, οικειοθελώς, εγκαταλείψει τη θεότητά Του για να αποκαλυφθεί σε λίγους ταπεινούς ανθρώπους. Ο Χριστός γεννιέται μέσα σε ένα σκοτεινό σπήλαιο, το οποίο θέλει να απεικονίσει το σκότος που υπήρχε στον ειδωλολατρικό κόσμο και την ηθική παρακμή που είχε περιέλθει το ανθρώπινο γένος.

Παρατηρούμε, επίσης, στην εικόνα ότι συμμετέχει και η άλογη κτίση. Κοντά στη φάτνη που κείται ο Χριστός, υπάρχουν 2 ζώα· ένα βόδι και ένα γαϊδούρι. Προέρχεται από το Ευαγγέλιο του ψευδο-ματθαίου στην εκπλήρωση της προφητείας του προφήτη Ησαΐα: «ἔγνω βοῦς τὸν κτησάμενον καὶ ὄνος τὴν φάτνην τοῦ κυρίου αὐτοῦ· Ἰσραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω καὶ ὁ λαός με οὐ συνῆκεν»[3]. 

Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες σχετικά με την παρουσία των δύο ζώων. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης αναφέρει ότι το βόδι εικονίζει τους Ιουδαίους που είναι συνδεδεμένοι με το Νόμο και το γαϊδούρι τους Εθνικούς, που έχουν το πρόβλημα της Ειδωλολατρίας. Επίσης, κατά άλλους εικονίζονται οι 2 ληστές που θα σταυρωθούν μαζί με το Χριστό.

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, ο Χριστός, μετά τη γέννησή Του, τοποθετείται σε μία φάτνη. Η φάτνη έχει σχήμα λάρνακας, που τοποθετούσαν τους νεκρούς στα αρχαία χρόνια. Τα σπάργανα, με τα οποία είναι σπαργανωμένος ο Χριστός, εικονίζουν τα εντάφια σπάργανα (υφάσματα που τύλιγαν τα σώματα των νεκρών). Με αυτή την απεικόνιση, θέλει ο βυζαντινός αγιογράφος να δείξει ότι ο Χριστός θα πεθάνει για τη σωτηρία των ανθρώπων σε νεαρή ηλικία

Επίσης, εικονίζεται στην εικόνα της Γεννήσεως ο Ιωσήφ. Στις περισσότερες εικόνες, εικονίζεται στην αριστερή γωνία που συνομιλεί με έναν ηλικιωμένο βοσκό. Δεν βρίσκεται στην κεντρική σκηνή μαζί με την Παναγία και το νεογέννητο βρέφος, θέλοντας να δείξει ότι ο Ιωσήφ δεν ήταν ο πραγματικός πατέρας του παιδιού, παρά μόνο σύζυγος της Μαρίας.

Ο ηλικιωμένος βοσκός συμβολίζει τον διάβολο, ο οποίος προσπαθεί να γεμίσει τον Ιωσήφ με αμφιβολίες σχετικά με την γέννηση του Χριστού. Παλεύει ανάμεσα σε δύο τάξεις: στη λογική και στην πίστη, η οποία στο τέλος νικάει.

Στο απόκρυφο Ευαγγέλιο του ψευδο – Ματθαίου, αναφέρεται το λουτρό του Βρέφους αμέσως μετά τη γέννησή Του από 2 μαίες· τη Σαλώμη και τη βοηθό της. Σύμφωνα με το απόκρυφο Ευαγγέλιο, η Σαλώμη δεν πίστεψε στην παρθενία της Θεοτόκου και ζήτησε, όπως ο Θωμάς, να ακουμπήσει. Τότε, το χέρι της ξεραίνεται και θεραπεύεται αφού ακουμπήσει τα σπάργανα του Βρέφους.

Σχετικά με τη συγκεκριμένη σκηνή του λουτρού του Βρέφους από την εικόνα της Γεννήσεως, παρατηρούνται δύο απόψεις. Η πρώτη άποψη υποστηρίζει ότι ο Χριστός έπρεπε να αποκτήσει όλες τις ιδιότητες από τα βρέφη, όπως και το λουτρό του βρέφους. 

Η άλλη άποψη τονίζει ότι ο Χριστός δεν είχε ανάγκη το λουτρό, αφού η γέννησή Του ήταν καθαρή και ήρθε στον κόσμο για να λυτρώσει το ανθρώπινο γένος από το προπατορικό αμάρτημα. Ειδικότερα, ο Άγιος Ιερώνυμος υποστηρίζει για την συγκεκριμένη σκηνή ότι «η Θεοτόκος υπήρξε η ίδια μητέρα και μαία».

Στο χώρο της Δύσης, το λουτρό του Βρέφους είχε διαγραφεί για να τονιστεί η υπερκόσμια πτυχή της Γεννήσεως του Χριστού. Παράλληλα, υπήρξε και η άποψη για τη διπλή ύπαρξη του Χριστού στην εικόνα σε ορισμένο χρονικό διάστημα. 

Στο χώρο του Βυζαντίου και για την βυζαντινή εικονογραφία, δεν αποδίδεται η ακριβής απεικόνιση του γεγονότος αλλά τα γεγονότα που είχαν συντελεστεί σε εκείνη τη στιγμή του παρελθόντος. Όμως, το λουτρό προδιαγράφει το Βάπτισμα (το λουτρό εικονίζεται ως κολυμπήθρα).

Στην επάνω πλευρά της εικόνας (συνήθως στο κέντρο) εικονίζεται το άστρο της Βηθλεέμ, το οποίο συσχετίζεται με την Προσκύνηση των Μάγων. Σχετική αναφορά για το άστρο γίνεται και στην Παλαιά Διαθήκη: «ἀνατελεί ἄστρον εξ Ιακώβ»[4] . 

Ο Κωνσταντίνος Καλοκύρης τονίζει ότι: «το άστρο αισθητοποιεί την έλευση, την κάθοδο του Θεού Λόγου εκ των ουρανών, και την επιφάνεια Του εν τω σπηλαίω». Υπάρχουν ορισμένες απεικονίσεις του αστέρος σε ημισφαίριο, το οποίο δηλώνει τον ουρανό αλλά και με τρεις ακτίνες που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα.

Στις περισσότερες εικόνες της Γεννήσεως, εικονίζονται πάνω από το Σπήλαιο Άγγελοι. Οι Άγγελοι έχουν διπλή σημασία καθώς δοξολογούν το Θεό αλλά και αναγγέλουν στους ανθρώπους το ευχάριστο μήνυμα, το οποίο οι πρώτοι αποδέκτες υπήρξαν οι βοσκοί και, στη συνέχεια, οι μάγοι.

Επιπρόσθετα, στην εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού υπάρχουν και οι βοσκοί, που άκουσαν πρώτοι, το μήνυμα της ενσάρκωσης του Θεού Λόγου. Συνήθως, εικονίζονται τρεις βοσκοί (δύο όρθιοι και ένας καθιστός) ή μόνο ένας. Είναι οι πρώτοι, απλοί και αμόρφωτοι, Ιουδαίοι άνθρωποι που προσκυνούν τον ενσαρκωμένο Θεό Λόγο. Στη Δύση, υπάρχει και η παράσταση της προσκύνησης των βοσκών, αντίστοιχα με την προσκύνηση των Μάγων.

Τέλος, στην παράσταση εικονίζεται η προσκύνηση των Μάγων (Μελχιώρ, Βαλτασάρ και Γασπάρ). Είναι μία αγαπημένη σύνθεση των χριστιανών, που μπορούμε να βρούμε από την πρωτοχριστιανική περίοδο στις κατακόμβες. Στην Ανατολή, κυριάρχησε η εικόνα της Γεννήσεως να περιέχει και την προσκύνηση των Μάγων μαζί με το λουτρό του Βρέφους. 

Οι μάγοι συμβολίζουν τις τρεις ηλικίες της ζωής, ενώ στη Δύση τις τρεις ηπείρους του κόσμου. Επίσης, τα δώρα που προσφέρουν στο νεογέννητο Χριστό έχουν συμβολικό χαρακτήρα. 

Ο χρυσός συμβολίζει το βασιλικό αξίωμα του Χριστού, το λιβάνι τη θεότητά Του και η σμύρνα τη θυσία για το ανθρώπινο γένος· η σμύρνα ήταν ένα άρωμα, με το οποίο άλειφαν τα σώματα των νεκρών.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] «Τὶ σοι προσενέγκωμεν Χριστέ, ὅτι ὤφθης ἐπὶ γῆς ὡς ἄνθρωπος δι' ἡμᾶς; ἕκαστον γὰρ τῶν ὑπὸ σοῦ γενομένων κτισμάτων, τὴν εὐχαριστίαν σοι προσάγει· οἱ Ἄγγελοι τὸν ὕμνον, οἱ οὐρανοὶ τὸν Ἀστέρα, οἱ Μάγοι τὰ δῶρα, οἱ Ποιμένες τὸ θαῦμα, ἡ γῆ τὸ σπήλαιον, ἡ ἔρημος τὴν φάτνην· ἡμεῖς δὲ Μητέρα Παρθένον. Ὁ πρὸ αἰώνων Θεὸς ἐλέησον ἡμᾶς», Στιχηρό Ιδιόμελο, Ήχος Β’, Εσπερινού Χριστουγέννων

[2] ΘΗΕ, τ. 5, σελ. 149

[3] Ησ. 1, 3

[4] Αριθμοί 24, 17

Σωτήριος Θεολόγου

Φοιτητής Α.Ε.Α.Α.